हिन्द–चीन सम्बन्धका आधारहरु
प्रकाश भण्डारी
भारतमा भर्खरै सम्पन्न निर्वाचनबाट नरेन्द्र मोदी प्रधानमन्त्रीका रुपमा पदस्थापन भएपछि, विकास व्यापार तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध आदि विषयहरुमा केही आशाका साथ चर्चा र परिचर्चा हुने गरेका छन् । यही सन्दर्भमा भारत र चीनबिचको राजनीतिक, आर्थिक तथा व्यापारिक सम्बन्धलाई मोदी सरकारले केही गति दिने ऑकलनहरु गरिएका छन् ।
गुजरातमा मुख्यमन्त्री छ‘दा, चीनस‘गको उनको दरिलो आर्थिक–व्यापारिक सम्बन्धले पनि यो ऑकलनहरुलाई आधार प्रदान गरेको छ । विश्वस्तरमा नै आर्थिकरुपमा उदीयमान राष्ट्रका रुपमा पहिचान बनाएका चीन तथा भारतबीचको सम्बन्धको विषय विश्व राजनीतिको केन्द्रमा छ ।
भर्खरै २०१४, अप्रिलको अन्त्यमा विश्व बैङ्कले निकालेको आर्थिक प्रतिवेदन अनुसार भारत जापानलाई उछिनेर विश्वकै तेस्रो ठूलो अर्थतन्त्रका रुपमा उदाएको छ । उता चीन अमेरिकालाई टक्कर दिदै विश्व महाशक्ति बन्नै दौडमा छ । यी दुबै देशका बीचमा विकास हुने सकारात्मक वा नकारात्मक दुबै किसिमका सम्बन्धले विश्व राजनीतिलाई प्रभाव पार्ने पक्का छ । अतः विश्व भरिबाट नै लगभग स‘गस‘गै सत्तामा पुगेका सि जिब पिङ्ग र नरेन्द्र मोदीका बीचमा विकास हुने सम्बन्धलाई चासोपूर्वक हेरिएको देखिन्छ ।
चीन र भारतले विश्व भौगोलिक नक्सामा मात्र ठूलो भूगोल ओगटेका छैनन्, प्राकृतिक स्रोत, पू‘जी तथा मानव संसाधनका हिसाबले समेत यी देशहरु धेरै अगाडि छन् । विश्वको कुल ग्रार्हस्त उत्पादनमा चीनले १४.९ प्रतिशत (१३.३९५ ट्रिलियन) सहित दोस्रो स्थान ओगटेको छ भने भारत ६.४ प्रतिशत (४.७१६ ट्रिलियन) सहित तेस्रो स्थानमा छ । साथै चीन र भारत जनशक्तिका हिसाबले समेत विश्वकै अग्रस्थानमा छन् ।
यसरी साधन र स्रोतमा धनी यी राष्ट्रहरुले जुन तीब्ररुपमा विकासको लय पक्रेका छन, यसलाई आंकलन गरेर विज्ञहरुले अबको शताब्दीमा विश्व राजनीति एसिया केन्द्रित हुने छ । त्यसमा पनि चीन–भारत केन्द्रित हुने आंकलन गरिरहेका छन् ।
चीन–भारत सम्बन्धको इतिहासलाई अध्ययन गर्दा दोस्रो शताब्दीदेखि नै यी दुई देशका बीचमा सांस्कृतिक तथा व्यापारिक सम्बन्ध रहेको देखिन्छ । विशेष गरेर चीनबाट भारत हु‘दै दक्षिण एसियामा बौद्ध धर्मको स्थानान्तरण तथा रेशमी मार्ग ९क्ष्अप च्यबम० ह‘ुदै हुने व्यापार उल्लेख्य छन् । अब नरेन्द्र मोदी सत्तामा आएका छन् । उनको चीनप्रतिको नरम नीति छ । उता चीनको पनि आफ्नै किसिमका स्वार्थहरु छन् । तथ्यांकअनुसार चीनस‘ग हाल लगानीका लागि ३.८ ट्रिलिएन डलर रकम रहेको अनुमान छ । ठूलो जनसंख्या, सस्तो श्रम बजार तथा लगानीअनुकूल वातावरणले गर्दा चीन भारतमा लगानीका लागि आकर्षित हुने सम्भावना छ । साथै चिनियॉ लगानीले चीनको भारतस‘गको व्यापारमा समेत ठूलो टेवा पु¥याउन सक्छ । विशेषत भारतमा दूरसञ्चार, सूचना प्रविधि, द्रुतगतिको रेल, बाटो–घाटो, आणविक ऊर्जा आदि क्षेत्रमा चीन‘ लगानी गर्न इच्छुक रहेको बताइन्छ ।
हुन त पछिल्ला वर्षहरुमा भारतमा हुने लगानीको ज्यादै थोरै हिस्सा चीनले ओगटेको छ, जुन ०.१५ प्रतिशत छ, यता जापानको सबैभन्दा धेरै ७.३ प्रतिशत छ । यसरी चीन एवं भारतका आफ्ना आर्थिक तथा व्यापारिक स्वार्थहरु चीन–भारत सम्बन्ध सुधारका आधारहरु हुन सक्छन् । चीन तथा भारतका बीचमा स्थापित हुने सकारात्मक सम्बन्धले उनीहरुको लागि मात्र नभएर, दक्षिण एशिया वा एशियाको विकासका लागि ठूलो सम्भावना बोकेको छ । यी दुई देशका बीचमा स्थापित हुने राम्रो सम्बन्धले दक्षिण एशियामै राजनीतिक स्थिरता कायम गर्नका लागि समेत काम गर्न सक्छ ।
भारतमा भर्खरै सम्पन्न निर्वाचनबाट नरेन्द्र मोदी प्रधानमन्त्रीका रुपमा पदस्थापन भएपछि, विकास व्यापार तथा अन्तर्राष्ट्रिय सम्बन्ध आदि विषयहरुमा केही आशाका साथ चर्चा र परिचर्चा हुने गरेका छन् । यही सन्दर्भमा भारत र चीनबिचको राजनीतिक, आर्थिक तथा व्यापारिक सम्बन्धलाई मोदी सरकारले केही गति दिने ऑकलनहरु गरिएका छन् ।
गुजरातमा मुख्यमन्त्री छ‘दा, चीनस‘गको उनको दरिलो आर्थिक–व्यापारिक सम्बन्धले पनि यो ऑकलनहरुलाई आधार प्रदान गरेको छ । विश्वस्तरमा नै आर्थिकरुपमा उदीयमान राष्ट्रका रुपमा पहिचान बनाएका चीन तथा भारतबीचको सम्बन्धको विषय विश्व राजनीतिको केन्द्रमा छ ।
भर्खरै २०१४, अप्रिलको अन्त्यमा विश्व बैङ्कले निकालेको आर्थिक प्रतिवेदन अनुसार भारत जापानलाई उछिनेर विश्वकै तेस्रो ठूलो अर्थतन्त्रका रुपमा उदाएको छ । उता चीन अमेरिकालाई टक्कर दिदै विश्व महाशक्ति बन्नै दौडमा छ । यी दुबै देशका बीचमा विकास हुने सकारात्मक वा नकारात्मक दुबै किसिमका सम्बन्धले विश्व राजनीतिलाई प्रभाव पार्ने पक्का छ । अतः विश्व भरिबाट नै लगभग स‘गस‘गै सत्तामा पुगेका सि जिब पिङ्ग र नरेन्द्र मोदीका बीचमा विकास हुने सम्बन्धलाई चासोपूर्वक हेरिएको देखिन्छ ।
चीन र भारतले विश्व भौगोलिक नक्सामा मात्र ठूलो भूगोल ओगटेका छैनन्, प्राकृतिक स्रोत, पू‘जी तथा मानव संसाधनका हिसाबले समेत यी देशहरु धेरै अगाडि छन् । विश्वको कुल ग्रार्हस्त उत्पादनमा चीनले १४.९ प्रतिशत (१३.३९५ ट्रिलियन) सहित दोस्रो स्थान ओगटेको छ भने भारत ६.४ प्रतिशत (४.७१६ ट्रिलियन) सहित तेस्रो स्थानमा छ । साथै चीन र भारत जनशक्तिका हिसाबले समेत विश्वकै अग्रस्थानमा छन् ।
यसरी साधन र स्रोतमा धनी यी राष्ट्रहरुले जुन तीब्ररुपमा विकासको लय पक्रेका छन, यसलाई आंकलन गरेर विज्ञहरुले अबको शताब्दीमा विश्व राजनीति एसिया केन्द्रित हुने छ । त्यसमा पनि चीन–भारत केन्द्रित हुने आंकलन गरिरहेका छन् ।
चीन–भारत सम्बन्धको इतिहासलाई अध्ययन गर्दा दोस्रो शताब्दीदेखि नै यी दुई देशका बीचमा सांस्कृतिक तथा व्यापारिक सम्बन्ध रहेको देखिन्छ । विशेष गरेर चीनबाट भारत हु‘दै दक्षिण एसियामा बौद्ध धर्मको स्थानान्तरण तथा रेशमी मार्ग ९क्ष्अप च्यबम० ह‘ुदै हुने व्यापार उल्लेख्य छन् । अब नरेन्द्र मोदी सत्तामा आएका छन् । उनको चीनप्रतिको नरम नीति छ । उता चीनको पनि आफ्नै किसिमका स्वार्थहरु छन् । तथ्यांकअनुसार चीनस‘ग हाल लगानीका लागि ३.८ ट्रिलिएन डलर रकम रहेको अनुमान छ । ठूलो जनसंख्या, सस्तो श्रम बजार तथा लगानीअनुकूल वातावरणले गर्दा चीन भारतमा लगानीका लागि आकर्षित हुने सम्भावना छ । साथै चिनियॉ लगानीले चीनको भारतस‘गको व्यापारमा समेत ठूलो टेवा पु¥याउन सक्छ । विशेषत भारतमा दूरसञ्चार, सूचना प्रविधि, द्रुतगतिको रेल, बाटो–घाटो, आणविक ऊर्जा आदि क्षेत्रमा चीन‘ लगानी गर्न इच्छुक रहेको बताइन्छ ।
हुन त पछिल्ला वर्षहरुमा भारतमा हुने लगानीको ज्यादै थोरै हिस्सा चीनले ओगटेको छ, जुन ०.१५ प्रतिशत छ, यता जापानको सबैभन्दा धेरै ७.३ प्रतिशत छ । यसरी चीन एवं भारतका आफ्ना आर्थिक तथा व्यापारिक स्वार्थहरु चीन–भारत सम्बन्ध सुधारका आधारहरु हुन सक्छन् । चीन तथा भारतका बीचमा स्थापित हुने सकारात्मक सम्बन्धले उनीहरुको लागि मात्र नभएर, दक्षिण एशिया वा एशियाको विकासका लागि ठूलो सम्भावना बोकेको छ । यी दुई देशका बीचमा स्थापित हुने राम्रो सम्बन्धले दक्षिण एशियामै राजनीतिक स्थिरता कायम गर्नका लागि समेत काम गर्न सक्छ ।
